Već dva sata tumaram Temišvarom. Uživam u arhitekturi, parkovima, šetalištu pored Begeja, širini tri povezana trga, bistama i spomenicima znamenitim ljudima iz prošlosti.
Među bistama, naravno, najinteresantnija mi je ona Miloša Crnjanskog. Izvajani Crnjanski gleda me iz dvorišta Srpske saborne crkve, podignute u 18. vijeku na najstarijem gradskom trgu, a na zgradi pored crkve stoji natpis: “U ovoj zgradi je radila srpska veroispovedna škola koju je pohađao Miloš Crnjanski od 1900. do 1904. godine. O stogodišnjici njegova rođenja Srbi iz Temišvara, oktobar 1993”.
Prije nego što sam se uputio u šetnju tog dana, boravio sam u Generalnom konzulatu Republike Srbije u Temišvaru. U ovom zdanju svečano su otvoreni 30. “Dani Preobraženja Srba u Rumuniji”, kako rekoše, najveći književni festival Srba u rasijanju. Tu boravim kao jedan od učesnika iz Udruženja književnika Republike Srpske, čiji su članovi počasni gosti ovogodišnjih književnih susreta u Rumuniji.
Potrefilo se tako da i naše udruženje slavi 30 godina postojanja.
“Za nas je Crnjanski rekao prije sto godina da smo ostatak ostataka. A evo, taj ostatak ostataka živ je i danas. Borimo se da opstanemo i uspevamo u tome”, na samom otvaranju 30. “Dana Preobraženja” govori Ognjan Krstić, srpski poslanik u rumunskom parlamentu i predsjednik Saveza Srba u Rumuniji, institucije koja je i organizator događaja. A o kakvim je ostacima govorio Krstić, pronalazim u podacima da je broj Srba na teritoriji današnje Rumunije 1854. godine iznosio oko 62.000; 1905. pao je na 53.000, 1938. smanjio se na oko 45.500 stanovnika, a 1992. godine u Rumuniji je živjelo 29.408 pripadnika srpske nacionalnosti. Na popisu iz 2002. u Rumuniji bilo je 22.518 Srba, a danas ih ima oko 16.000, od čega 2.600 živi u užoj i manje od 5.000 u široj okolini Temišvara.
Nažalost, demografski sunovrat jasan je i očigledan. Međutim, o duhovnom sunovratu nema ni riječi. Tome svjedoči Slavomir Gvozdenović, književnik, počasni predsjednik Saveza Srba u Rumuniji i organizator “Dana Preobraženja”, koji već 30 godina u zapadnom, banatskom dijelu Rumunije okuplja srpske pisce i pjesnike iz svih krajeva svijeta. On u više navrata naglašava današnje dobre odnose Srba i Rumuna koji traju više vijekova, a često se i šali na sopstveni račun govoreći da su Srbi van matice zapravo Srbi van sebe. Ipak, kako sopstvenog, tako i književnog stvaralaštva srpskih pisaca koji žive širom svijeta i te kako je svjestan.
Ove godine učesnici manifestacije na čijem je čelu Gvozdenović iz UK RS su još i Predrag Bjelošević, Nedjeljko Žugić, Miladin Berić, Željka Avrić, Jelena Glišić.
Njihova poezija, zajedno sa mojom, objavljena je u prevodu na rumunski jezik u zajedničkom zborniku pod nazivom “Precum trezirea: poeti din Republica Srpska”.
U zborniku su i pjesme još nekoliko pjesnika koji su bili najavljeni kao učesnici događaja, ali iz raznih razloga nisu uspjeli da dođu. Ipak, došli su književnici: Gojko Božović, ispred srpskog Pen centra, Miroslav Aleksić ispred Matice Srpske, Vidak Maslovarić i Majo Danilović ispred Udruženja književnika Srbije, Viktor Lazić ispred udruženja Adligat iz Beograda, Pero i Nikola Lastić te Jovana Večić ispred Srpskog instituta u Budimpešti, Dragan Ognjanović i Srđan Siđa Živković ispred Narodne biblioteke “Rade Drainac” iz Prokuplja, kao i Vlastimir Stanisavljević Šarkamenac, gost iz Pariza, Milutin Srbljak, ljekar i književnik iz Nju Džerzija, te najvažniji i najznačajniji ovogodišnji gost Đorđe Nešić, koji dolazi iz Dalja, u Hrvatskoj. Nešić je, naime, ovogodišnji dobitnik “Velike Bazjaške povelje”, nagrade koja se dodjeljuje pri “Danima Preobraženja” za sveukupno književno djelo.
Svi nabrojani naveče, prvog dana našeg druženja, nastupili su na pjesničkom maratonu održanom u prostorijama Saveza Srba u Rumuniji koji se nalazi u Temišvaru. Bilo je to zaista maratonsko književno veče na kojem su nam se pridužili i srpski pisci iz Rumunije: Goran Mrakić, Saša Jašin, Ivo Muncan, Miodrag Obradov, Predrag Despotović, Miladin Simonović, Radivoj Simonović i Goran Stefanović. Moram priznati da sam na ovoj večeri bio jedan od najlošijih kazivača poezije. Poetski maraton koji je poprilično potrajao, umor od puta i šetnje, aktivnosti tokom cijelog dana ili nova, svježe napisana pjesma koja u glavi nije dovoljno sazrela da bi je govorio naizust, moguća su opravdanja za tako nešto.
Srećom, “tuc-muc kazivanje” ispravio sam u sljedeće dvije večeri na književnim druženjima u Kulturnom centru “Sveti Sava” kraj srpskog manastira Bazjaš ili Bazijaš, te u Belobreški, mjestu sa većinskim srpskim stanovništvom.
Prije pjesničkog druženja druge večeri 30. “Dana Preobraženja”, iz Temišvara smo krenuli južno ka Staroj Moldavi, gdje ćemo biti smješteni sljedeća dva dana i večeri. Odatle nas je naš ljubazni vozač Bogdan starim kombijem, koji ima dušu autobusa iz filma “Ko to tamo peva”, prevozio dalje u obilaske i u mjesta na kojima smo nastupali. Dok smo putovali Rumunijom, primijetio sam da objekti pored puta i infrastruktura nisu ništa bogatiji od onih na magistrali Prnjavor-Derventa.
Pored infrastrukture, primjećujem da ulazak Rumunije u Evropsku uniju, a njena je članica još od 2007, nije poboljšao ni brojčano stanje stanovništva u ovoj zemlji.
Naprotiv, uz već pomenuti demografski kolaps Srba i većinsko rumunsko stanovništvo se osipa. Mladi sa rumunskim pasošem se u sve većem broju odlučuju na rad u razvijenijim zemljama zapadne Evrope, pa valjda je otud i jedna poslijepodnevna šetnja Starom Moldavom djelovala sablasno, jer živog stvora nisam sreo na ulici. Moguće da je i visoka temperatura bila jedan od razloga.
U svakom slučaju, Goran Maksimović, profesor srpske književnosti 18. i 19. vijeka na Odsjeku za srpski jezik na Filozofskom fakultetu u Nišu, koji u Rumuniji ovaj put boravi u svojstvu književnog kritičara, otkriva mi da ova zemlja ima manje kilometara auto-puta od Srbije, iako je površinski skoro tri puta veća. Inače, Maksimović je kraj manastira Bazjaš nadahnuto govorio o poeziji Đorđa Nešića. Tamo je Nešiću drugo veče našeg boravka, poslije liturgije uoči Preobraženja, uručena “Velika Bazjaška povelja”. Prisutnima su se nakratko obratili i Vladan Tadić, generalni konzul Srbije u Temišvaru, te predstavnici grada Vršac, koji obezbjeđuje finansijski dio nagrade. Ujedno, to je jedinstven primjer da grad u Srbiji finansira književnu nagradu koja se dodjeljuje van Srbije, što je za svaku pohvalu.
“Književnost je na margini društva, a poezija na margini književnosti. Ako tome dodamo pisanje poezije van matice, eto podsjetnika za Pašićev paradoks koji kaže ‘spasa nam nema, a propasti nećemo'”, između ostalog, kazao je Nešić nakon što mu je uručena nagrada ispred srpskog manastira koji će za dvije godine proslaviti čak osam stotina godina postojanja.
Više o samom položaju srpske književnosti Nešić, Maksimović, Božović, Aleksić, Bjelošević, Maslovarić i Pero Lastić, govorili su trećeg dana manifestacije na okruglom stolu pod nazivom “Današnji trenutak srpske književnosti u regionu, prečanstvu i Evropi”.
Od svih govora izdvojio bih onaj Gojka Božovića. On je istakao da sa jedne strane živimo u dobrom trenutku srpske književnosti sa mnogo različitih poetika (koliko pisaca toliko poetika) koje mogu da zadovolje individualce iz reda čitalaca, ali sa druge strane, da živimo i u trenutku kada je književnost izgubila svoju društvenu funkciju i uticaj. Književnost u istočnoj Evropi još od doba prosvetiteljizma, po riječima Božovića, imala je jaku socijalnu funkciju, ali sa sumrakom kritičkog mišljenja (potrošačkom društvu kritičko mišljenje je najmanje potrebno), jednostavno nema nove društvene funkcije i jedinstvene poetike koju je uvijek diktirala kritika.
Kasnije, za vrijeme ručka, sa Božovićem sam razmijenio još nekoliko rečenica o ovoj temi, kada mi je rekao da već 20 godina nijedan srpski diplomata ne dolazi iz reda pisaca. To takođe govori o uticaju književnosti danas. Nabrajajući sve srpske diplomate iz reda pisaca od Dositeja Obradovića, preko Miloša Crnjanskog do Dušana Kovačevića, priču smo zaključili riječima da se uticaj preselio iz knjiga na ekrane, te da danas veći uticaj od pisaca imaju glumci, koji bar u Srbiji bivaju redovni govornici na mitinzima vlasti ili protestima opozicije.
“Pozdravi Čedu kada dođeš u Banjaluku”, rečenica je koja to potvrđuje, a koju sam čuo sutradan dok sam se spremao na put. To je izgovorio jedan Saša, građevinski radnik iz Stare Moldave, kojem je gotovo oko zasuzilo kada je čuo da govorim srpski jezik. Posebno se obradovao sunarodnicima iz Banjaluke, odakle je Aleksandar Stojković Piksi, glumac koji tumači Čedu u seriji “Dobro jutro, komšija”.
Znajući koliko se Piksi nervira zbog uticaja svog lika Čede, jer je u svojoj pozorišnoj i televizijskoj karijeri igrao mnoge zahtjevnije uloge tumačeći likova iz literature, ipak ću rizikovati i pozdraviti ga. Na kraju krajeva, komični Čedo je vjerovatno pomogao našem narodu u Rumuniji da održi vezu sa svojim jezikom više od svih srpskih pisaca koji su boravili u Rumuniji na ovogodišnjim “Danima Preobraženja”.
To je naša realnost, ali ipak znajući onu Njegoševu krilaticu “neka bude što biti ne može”, moramo razmišljati pomalo i iracionalno. Ako želimo demografsku obnovu našeg naroda, moramo razmišljati i o duhovnoj. Ne samo u Rumuniji, nego i generalno. Utisak koji nosim kući jeste da predstavnici Saveza Srba u Rumuniji čvrsto vjeruju u tako nešto, jer im “gori pod nogama”. Glavnu ulogu u njihovom duhovnom i svakom drugom opstanku vodi crkva, a ona sporedna i nikako epizodna, ostavljena je i piscima.
